Waarom zijn poelen zo belangrijk?

Veel diersoorten, waaronder amfibieën en libellen, zijn afhankelijk van stilstaand water. Zonder kleine watertjes kunnen zij niet overleven. Het oorspronkelijke leefmilieu van deze soorten is door de ontginning van 'woeste' gronden immers verdwenen. Voor zwaluwen en vleermuizen zijn poelen een belangrijke voedselbron. Zij pikken bijvoorbeeld de mugjes boven het water uit de lucht. Weer andere diersoorten gebruiken poelen als was- en drinkplaats. 

Soorten in Brabant

In onze provincie komen dertien soorten amfibieën voor. Soorten die weinig eisen stellen - bruine kikker, bastaardkikker, gewone pad, alpenwatersalamander en kleine watersalamander - zijn nog vrij algemeen. Heikikker, poelkikker, meerkikker, rugstreeppad, vinpootsalamander en kamsalamander komen steeds minder voor. De knoflookpad en boomkikker zijn inmiddels zelfs zeldzaam. Belangrijke oorzaak hiervan is het verdwijnen van geschikte voortplantingsplaatsen - poelen - met bijbehorende landbiotopen zoals bosschages, houtwallen en greppels. Ook veel libellensoorten zijn om deze reden sterk in aantal achteruitgegaan. 

Poelbeheercursus

Leefwijze amfibieën

Om zich voort te kunnen planten hebben amfibieën stilstaand of zwak stromend water nodig dat in het voorjaar snel opwarmt. Ook een goede waterkwaliteit is van belang. Soorten die in Noord-Brabant voorkomen zetten hun eitjes in het voorjaar af in het water. Bij kikkers zijn dat eiklompen, bij padden eisnoeren en bij salamanders zijn het losse eieren. Soorten als de bruine kikker en gewone pad verlaten vrijwel direct het water om gedurende de rest van het seizoen op het land te verblijven. Salamanders verblijven langer in het water, terwijl de groene kikker zelfs het hele seizoen het water niet meer verlaat. Larven van amfibieën kunnen niet zonder water, omdat ze via kieuwen ademhalen. 

Na verloop van tijd ondergaan ze een gedaanteverwisseling - ook wel metamorfose - waarin ze overschakelen op long- en huidademhaling. Ze lijken dan ook meer op hun volwassen versie. In de zomer verlaten ook zij het water. Amfibieën overwinteren in de modderlaag van een poel, in de grond, onder boomstronken en op andere vorstvrije plekken. 

Alpenwatersalamander

Nieuwe aanleg

Bij de aanleg van een nieuwe poel zijn de volgende punten van belang:

• Een poel moet voldoende water kunnen houden; in droge periodes is een waterdiepte van ten minste 50 centimeter vereist. Het peilen van de grondwaterstand is vóór de aanleg is daarom van essentieel belang. Als richtlijn geldt dat het grondwaterpeil in de zomer niet dieper moet zijn dan 1.20 meter onder het maaiveld.
• De meeste amfibieën hebben een voorkeur voor poelen die naast diepere lagen ook ondiepere delen kent. In ondiep water warmt het water in het voorjaar sneller op, wat nodig is voor de ontwikkeling van de larven. Dit kan worden bereikt door flauwe taluds te creëren (1:5 tot 1:10). Het grootste deel van het water moet zonlicht kunnen ontvangen. 
• Het uitzetten van vis en het houden van eenden en ganzen is uit den boze. Veel vissoorten eten het broed van amfibieën en libellen. Daarnaast vertroebelen veel vissen het water door bodemwoelen. Datzelfde ontstaat ook door bemesting door watervogels.
• De poelomtrek is bij voorkeur zodanig dat deze eventueel kan worden leeggepompt indien er toch vis in de poel terechtkomt. Een ondiepe poel met een klein dieper deel heeft daarom de voorkeur. De oppervlakte kan over het algemeen variëren tussen 150 en 500m2. 
• Waterplanten komen over het algemeen vanzelf. Leg in ieder geval geen waterplanten van tuincentra in de poel, aangezien de herkomst daar vaak niet bekend is.
• In de directe omgeving moet geschikt landbiotoop aanwezig te zijn of gerealiseerd te worden. Bijvoorbeeld in de vorm van een bosschage of ruigte.
• In geval van intensieve beweiding door vee is het gewenst om de poel geheel of gedeeltelijk uit te rasteren om vertrapping van de oevers te voorkomen.
• Voor het graven van een poel is hoogstwaarschijnlijk een aanlegvergunning van de gemeente en een ontgrondingsvergunning van de provincie nodig. 

Beheer en onderhoud

Poelen vergen regelmatig terugkerend onderhoud, afhankelijk van de ondergrond (poelen op venige grond groeien sneller dicht dan op zandgrond) en de aanwezigheid van soorten als riet en lisdodde. Invallend blad kan leiden tot een dikke sliblaag en tot verzuring. Een dichtgegroeide poel kan worden hersteld door overtollige vegetatie (waterplanten, lisdodde, en riet) handmatig of machinaal te verwijderen, waarbij zo nodig ook de sliblaag wordt verwijderd. Bij het opschonen moet een deel van de water- en moerasplanten behouden worden om het natuurlijke evenwicht van de poel te bewaren. De beste periode om dit uit te voeren is tussen half augustus en half oktober. De meeste amfibieën hebben dan de poel verlaten en insectenlarven zijn volgroeid. 

Aandachtspunt bij nieuw gegraven poelen is de spontane groei van boomsoorten als wilg, zwarte els en/of berk op de oevers. Het beste is om de planten zo snel mogelijk te verwijderen door ze uit te steken of plukken. 

Meer weten over poelen?

Naast deze kennispagina zijn er nog mogelijkheden om je te verdiepen in poelen. Kijk bijvoorbeeld ook eens op www.poelen.nu.

Ook organiseren we ieder jaar een poelencursus. Wil je vanuit huis meer kennis opdoen, volg dan de e-learning over poelen op www.leerjegroen.nl.